Waarom Descartes fout zat
René Descartes door Jan Lievens
‘Cogito ergo sum’ is een grondstelling in de filosofie van René Descartes (1596-1650) die hij beschrijft in zijn Principia Philosophiae: ‘Ik denk dus ik ben’. Hij had wel een punt met die uitspraak. Als je ervan uitgaat dat kennis voortkomt uit onze zintuiglijke waarnemingen en dat die zintuigen ons kunnen bedriegen, dan weten we het nooit zeker. Hij zei dat er er een ding is dat we wel zeker weten, namelijk dat we denken en twijfelen en dat bewijst dat we bestaan.
Hij liep aan tegen de subjectiviteit van onze waarneming in zijn zoektocht naar absolute waarheden. Begrijpelijk als je de werkelijkheid als absoluut beschouwt. Zijn dualistische benadering is dan ook niet verwonderlijk. Als je óf-óf denkt en lichaam en geest scheidt bijvoorbeeld dan kan dat je helpen in je theoretische analyse. Maar ontkent de praktijk waarin lichaam en geest verbonden zijn. Verbonden op een soms onontwarbare complexe manier. Maar desalniettemin verbonden. Immers als je trek hebt en aan lekker eten denkt, kun je speeksel in je mond produceren. Onderzoek naar het placebo effect toont aan dat er verbanden zijn. En andersom als je een glas wijn drinkt reageert niet alleen je lichaam maar beïnvloedt je je manier van denken en beoordelen.
Polair includeert dualistisch
Als je de werkelijkheid op een én-én manier manier benadert zoals dat in het taoïsme gebeurt dat uitgaat van harmonie tussen tegendelen en ook de hermetische filosofie die altijd twee polen met elkaar verbindt, dan zit je meer op het spoor die alle aspecten van de werkelijkheid omvat. Die werkelijkheid is eerder polair van aard dan dualistisch.
Omdat polair uitgaat van de complementariteit van tegendelen omvat het ook het dualisme. Het zet dat óf-óf denken tegenover het én-én denken als andere pool. Wat er ook bestaat, er zijn altijd andere kanten van dat krachtenveld. Materie? Dan zal er ook iets als anti-materie bestaan. Liefde? Dan moet het tegendeel ook bestaan. Zekerheid over absolute waarheden? Dan zul je ook onzekerheid en relatieve waarheden moeten toestaan.
De ene pool roept de andere op zoals dat in het symbool van Yin/Yang wordt uitgedrukt.
Er is meer dan het oog ziet
Het dualistisch denken leidt vaak tot, in mijn ogen, energievretende en nutteloze debatten zoals je bijvoorbeeld in de politiek ziet. Niets mis met een lekker potje intellectueel vechten. Je kunt me daar altijd voor uitnodigen en ik duik zo de debat-arena in. Maarrrrr, dat is meer een middel om mijn denken over beide kanten van het debat aan te scherpen dan dat ik de zelfbevestigende argumenten van beide partijen als absolute waarheden zie. Het zijn immers maar perspectieven die je een bril opzetten en precies dat uit de werkelijkheid laten selecteren dat je uitkomt vanuit jouw perspectief.
Vanuit een polaire benadering begrijp je dat de werkelijkheid veel meer lagen bevat. Onze emoties, ons onderbewustzijn, de lichamelijke beleving, ons energie niveau zijn allemaal niveaus die van invloed zijn op ons functioneren. Ons bewuste denken is daar maar een deel van. En ons rationele analytische dualistische denken is daar weer een klein onderdeel van. Je zou zeggen dat een filosoof dat principe toch moet doorhebben: de werkelijkheid is niet absoluut en het beeld dat je ervan hebt hangt af van hoe je er (op een zeker moment) over denkt.
Kunst als middel om andere lagen zichtbaar te maken
Dus in mijn ogen zijn emoties valide vormen van ideeën. Energie is een vorm van informatie die opgemerkt wordt en in communicatie een rol speelt. Lichamelijke beleving is een vorm van bewustzijn die ons kan transformeren. Ons onderbewustzijn is een bron van creativiteit die ver voorbij oppervlakkige en voor de hand liggende ideeën gaat.
In mijn werk maak ik dit soort onzichtbare, maar o zo voelbare en merkbare invloeden zichtbaar en hanteerbaar via kunst. Bijvoorbeeld performance art zoals illusies, mentalisme, spel, actiemetaforen; maar ook visuele kunst zoals illustratie en animatie.
Deze manieren zijn in de ogen van hoogst rationele, inhoudelijke en ook dualistische denkers onzin, kinderachtig of triviaal. Soms zo erg dat ze het afdoen als ‘linkse hobbies’ of andere denigrerende termen. Tja, dat is te verwachten van dualistisch denkers omdat die meestal vinden dat hun waarheden absoluut zijn en andere waarheden geen bestaansrecht hebben. We zien dat leiden tot diepe vormen van polarisatie in politiek, religie maar ook in boardrooms.
Ik kan raar genoeg hun perspectief wel zien terwijl ze het bredere perspectief van de kunstwereld waarbinnen hun manier van denken ook een plaats heeft, niet kunnen zien. Dus de opdracht om voorbij het rationele, dualistische denken te gaan blijft. Het includeren van die manieren van denken is een belangrijke manier om herkenning bij mijn publiek te creëren en het temidden van de meer complexe realiteit te plaatsen.
‘So far so good’ van Floris van Delft
Een bezoek aan So Far So Good van Floris van Delft aan het Afrikaanderplein in Rotterdam op 16 juni 2023.
Veel van mijn vrienden en collega’s doen dat ook met hun kunst. ‘So far so good’ is een nieuwe voorstelling van -Dit Is Wat We Doen- (Facebook) geregisseerd door vriend en fantastisch regisseur Floris van Delft. Vrijdag bezocht in mijn hometown Rotterdam. Donna Chittick deed de choreografie voor de jonge dansers. Dennis Rudge, Piet Kooij en Ghislaine van IJperen spelen geweldig.
We zitten als publiek in de winkel maar achter het glas bouwt de onrust in de straat half zichtbaar maar o zo voelbaar op. Voor het publiek en voor de winkelier, politie, gemeente ambtenaar. We gaan mee met de ontwikkelingen en dat laat je als publiek alle hoeken van de situatie zien. En voelen.
De complexiteit, verschillende perspectieven, rolwisselingen afhankelijk van de situatie worden dynamisch, visueel, met spel en dans uitgedrukt.
Ik voel dus ik ben
Voor iedereen die het ook niet helemaal weet en net zo twijfelt als Descartes, maar op andere lagen zoals het lijf, de spirit, emoties, voelt dat je verbergen in loopgraven en polarisatie sowieso niet werkt; dat praten soms werkt; maar dat de rauwe emotie delen met elkaar nieuwe mogelijkheden opent. Ik denk, speel, voel emoties, beleef mijn lijf, dus ik ben is minstens een goede en gezonde uitbreiding op wat Descartes beweerde.
In juni te zien en vanaf september tot en met december door het land. Voor speeldata en verkoop van kaarten ga je hiernaartoe.
